Halsgevels worden gekenmerkt door een top in de vorm van een hals.
De geveltop heeft twee hoeken van 90º die opgevuld zijn met zandstenen beeldhouwwerk, klauwstukken genaamd. Daartussen is de gevel, meestal van baksteen, doorgemetseld.
Halsgevels zijn de opvolgers van trapgevels. Ze werden in Amsterdam gebouwd vanaf 1638 tot ongeveer 1780.
Philip Vingboons was de architect die in Amsterdam de halsgevel introduceerde . In 1638 bouwde hij zijn eerste exemplaar: Herengracht 168, ruim 70 jaar nadat in Antwerpen de allereerste halsgevel gebouwd was (stadhuis uit 1565).
Vingboons had daarvoor ook al huizen ontworpen die tussen de trapgevel
en de halsgevel in zitten: de verhoogde halsgevel.
Na de verhoogde halsgevels worden de 'gewone' halsgevels in allerlei stijlen gebouwd afhankelijk van de heersende mode, totdat de laatste halsgevel rond 1780 in de Louis XV stijl wordt gebouwd.
De klokgevel was vanaf 1660 al een concurrent van de halsgevel maar
wordt na 1700 vaker toegepast en na 1780 overheersend. Tien jaar daarna stapt men definitief over op lijstgevels.

In de 19e eeuw bouwde men opnieuw halsgevels maar dan gaat het om neo-stijlen. Oneerbiedig gezegd, namaak dus.

Singel 90 uit ca 1700

tien categorieën  (met dank aan Jean Hubert v Tongeren)

In welke periode een halsgevel gebouwd is, valt goed vast te stellen aan de hand van de volgende indeling.

1  de voorloper van de halsgevel (rond 1630)

De voorlopers van de halsgevel werden gebouwd in de periode van de zogenaamde Hollandse renaissance ofwel het maniërisme. De klassieke vormen werden niet streng gevolgd maar met de nodige vrijheid en fantasie toegepast. Niet alleen werden de vormen vrij uitgelegd maar ook werden allerlei ornamenten als krullen, vazen, en zelfs engelenkopjes (zie hiernaast) toegevoegd aan het klassieke repertoire.
De bekendste architect van deze stijl is Hendrick de Keyser.
Ook Philip Vingboons bouwde in 1634 een voorloper van de halsgevel aan de Oudezijds Voorburgwal 239.

Oudezijds Voorburgwal 239

2  de verhoogde halsgevel (vanaf ca 1636-1670)

Dit type heeft niet één maar twee hoeken van 90º aan beide kanten. Eigenlijk twee grote trappen dus en is daarom in feite nog een trapgevel. Men zegt wel dat de top van dit type op een schouder lijkt. Naast het zolderluik zijn vaak zogenaamde oeils-de-boeuf (koeienogen) aangebracht.
De verhoogde halsgevel was behoorlijk revolutionair omdat Amsterdam destijds nog vol stond met de doodgewone trapgevel.

Singel 140

3  de halsgevel à la vingboons ( rond 1638-1670)

Hier is sprake van een echte halsgevel met aan iedere kant één hoek van 90º. Er is dus geen trap of trede meer te herkennen.
De gevel is zeer klassiek opgebouwd met pilasters, ordes, guirlandes, frontons etc. De klassieke vormen en maatvoering worden strenger nageleefd dan bij het maniërisme (zie 1 hierboven). Philip Vingboons was
de trendsetter, andere bouwers en architecten volgden.

                                                                                                Herengracht 388

4  halsgevel van na 1660

De klassieke vormen zijn verdwenen, geen guirlandes of pilasters meer.
Het segmentvormige fronton (een halfronde boog) is er nog wel.
Men noemt dit de sobere of strakke stijl. In deze tijd doet ook de klokgevel z'n intrede. In de periode tot 1700 zijn de halsgevels niet echt spectaculair.

                                                                                          Herengracht 600-598

5  halsgevels rond 1670

Het segmentvormige, halfronde fronton is passé, halsgevels krijgen nu een driehoekig fronton, vaak met heel smalle, dunne vruchtenslingers langs de zijkanten, ook wel trosversiering genoemd.                                                                                      

                                                                                          Herengracht 409-411

6  halsgevels rond 1685

De vruchtenslingers of trosversieringen worden breder en weelderiger. Er verschijnen siervazen op de hoeken.

                                                                                       
                                                                                        Keizersgracht 780-778

7  halsgevels vanaf 1700

De halsgevels in de 18e eeuw zijn meestal hoger dan de voorgangers uit
de 17e eeuw. Ook wordt het wordt weer wat spannender en spectaculairder: de klauwstukken krijgen strengen van acanthusblad waaruit als het ware een bloemkelk ontstaat, het zogenaamde "atelier van de doorboorde bloem", zie de foto hiernaast. Ziet er veel forser en rijker uit.
Deze halsgevel komt nog heel veel voor.  

                                                                                              Keizersgracht 242

8  halsgevels ca 1720-1750

De barokke Louis XIV stijl is in de mode gekomen. Boven het fronton
ontstaat een symetrische kuif in  schelpvorm. Geen doorboorde bloem
meer (zie 7).
Kenmerkend voor de halsgevels in deze stijl is dat de klauwstukken in het midden door een lijstje onderbroken worden, zie de foto hiernaast.
Ook van deze gevel zijn er nog heel veel in Amsterdam.
 

                                                                                                Keizersgracht 88

9  halsgevels ca 1750-1780

Dan volgt de Louis XV stijl ofwel Rococo.
Direct te herkennen aan de kuif bovenop de top van de gevel die asymetrisch is geworden. Veel andere ornamenten krijgen ook een asymetrische vorm.
Het lijstje in het midden van de klauwstukken is verdwenen.
Deze stijl is vaak nóg uitbundiger dan de Louis XIV stijl.
Louis XV zie je vooral bij de klokgevels die in 1780 overheersend worden. De halsgevel is dan al dik op z'n retour; het aantal halsgevels in deze stijl
is dan ook beperkt. Tussen 1780 en 1870 wordt de halsgevel niet meer gebouwd.

                                                                                            Haarlemmerdijk 54

10 halsgevels in de 19e eeuw

Vanaf 1870 worden er weer wat halsgevels gebouwd maar dan in de neo-stijlen. In de tweede helft van de 19e eeuw was het gebruikelijk terug te grijpen op stijlelementen uit vroegere eeuwen, zie bijvoorbeeld de architecten Cuypers en Salm. In feite imiteerde men dus de oude halsgevel.

                                                                                          
                                                                                           Oude Turfmarkt 147

START THEMA HALSGEVELS   KLIK HIER