BOVENLICHT

Een bovenlicht is een raam boven de voordeur. Functie is het binnenlaten van daglicht in de gang. Bovenlichten staan prominent in het zicht en dus bestaat er de dringende behoefte ze te versieren met houten of smeedijzeren motieven.
Tussen de sponningen worden in vorm gesneden stukjes glas aangebracht. Daaruit is de naam 'snijraam' geboren.

Bovenlichten zijn bijna altijd van recenter datum dan de gevel: een raam van stukjes hout en glas is kwetsbaarder dan een bakstenen gevel. Ze worden daarom sneller vervangen.
 

ingewikkelde krullen, dus
veel snijwerk

HET VERSCHIJNSEL 'GANG'

In de 17e eeuw kwam de voordeur van een eenvoudig huis meestal direct uit op de woonkamer. Pas later is voor het burgermanshuis het verschijnsel "gang" opgekomen. Toen kwam er ook behoefte aan daglicht in de gang en ging men boven de voordeur een raam aanbrengen: het bovenlicht. Het fenomeen bovenlicht doet zich dus pas na 1700 voor bij de gewone huizen.
De chique huizen hadden al eerder gangen. Zoals de brede patriciërs- en koopmanshuizen op dubbele kavels.

met de deur in huis vallen:
in dit huis (1625) stapte je
via de voordeur zó de huiskamer binnen

LANTAARNS

In de 17e eeuw was er nog geen openbare straatverlichting. Pas in 1669 introduceerde Jan van der Heyden de straatlantaarn. Daarvan werden er in Amsterdam zo'n 2300 geplaatst. Maar vóór die tijd was het soms pikkedonker langs de grachten. In het water stappen en verdrinken was geen uitzondering....Een keur (gemeenteverordening) uit 1595 bepaalde dat bij nieuwe maan en invallende duisternis om ieder twaalfde huis een kaars moest branden. De gemeente verplichtte zijn burgers zelfs om na zonsondergang met fakkels op stap te gaan.
 

lantaarn van Jan van der
Heyden (Amstelveld)

Sommige grachtenbewoners bestreden de duisternis door lantaarns aan de gevel maar ook in hun bovenlicht aan te brengen. Dat laatste was dubbel nuttig want ze beschenen de openbare ruimte maar gaven tegelijk licht in de eigen gang.
Dit soort lantaarns in bovenlichten werden van 1775 tot 1825 aangebracht.

lantaarn in
snijraam

VERSCHILLEN IN STIJL EN TIJD

De leeftijd van een bovenlicht correspondeert zelden met de leeftijd van het pand.
Veel huizen zijn in de loop van de tijd sterk gemoderniseerd. Vooral in de 18e eeuw werd er driftig verbouwd: extra etages, vaak hele nieuwe gevels voor bestaande huizen. Maar ook de ornamenten moesten met de nieuwe stijlen meegaan.
Voor bovenlichten geldt dit ook: ze zijn in de 18e eeuw in vaak veel oudere huizen aangebracht. Daarom zie je regelmatig grote stijlverschillen met de gevel: een Louis XIV-halsgevel uit 1740 kan een Empire-snijraam uit 1800 hebben.
 

twee stijlen: het bovenlicht met lantaarn is strakke Empire maar omlijst door Louis XVI stijl van een paar decennia eerder

STIJLEN

1  Louis XIV

De oudste nog bestaande bovenlichten in Amsterdam dateren van ±1725, de tijd van de barok, de Louis XIV stijl dus, de Zonnekoning (regeerde tot 1715).

Louis XIV

2  Louis XV

Rond 1740 kwam de Louis XV stijl in de mode: asymetrisch, uitbundig en krullerig en vaak gekenmerkt door de rocaille: een schelpvorm. Hier komt de naam rococo vandaan.

Louis XV-snijraam

rocaille
erboven
 

3  Louis XVI

Daarna werd het allemaal wat strakker: de strenge Louis XVI stijl met linten, vazen en veel slingers (vanaf 1770).

4  Empire

Aansluitend heb je de Empire stijl, genoemd naar het Premier Empire van keizer Napoleon. Deze stijl van rond 1800 kun je herkennen aan de zware vormen, de pijlen (stoer/heldhaftig), de parellijsten, de rozetten en de laurierkransen.

5 Na 1800

Het is gedaan met de welvaart. Er wordt nauwelijks meer gebouwd tot 1850, de periode van de neo-stijlen, de navolging van de Hollandse renaissance en het classicisme.

Tijdens de industrialisatie wordt bij gewone huizen de gietijzeren levensboom massaal voor het bovenlicht gezet. Amsterdam volgt die hype slechts in beperkte mate.

 levensboom
 

NAAR FOTOSERIE DEUREN
EN BOVENLICHTEN   >>
 

MEER INFO OVER BOVENLICHTEN: www.boro3.tripod.com